/ מן הבארות | من الآبار

לקראת שיאו של החורף וחגי האור המלווים אותו, אנחנו מציעים לכם/ן מהלך חינוכי ומספר טקסטים על משמעויות שונות של אור וחושך.

פתיחה

את השיעור נתחיל בהאזנה לשיר "לשרוק בחושך" של יענקלה רוטבליט. לחצו כאן למילות השיר.

• כיצד מתמודד הכותב עם החושך?
• האם אתם מזדהים עם התחושה המתוארת בשיר?
• מלבד לשרוק בחושך, מה עוד ניתן לעשות?

אדם הראשון והחורף הראשון

אמר רב חנן בר רבא: קלנדא ח' ימים אחר תקופה, סטרנורא ח' ימים לפני תקופה….

תנו רבנן: לפי שראה אדם הראשון יום שמתמעט והולך, אמר: "אוי לי, שמא בשביל שסרחתי (קלקלתי, חטאתי) עולם חשוך בעדי וחוזר לתוהו ובוהו וזו היא מיתה שנקנסה עלי מן השמים"?

עמד וישב ח' ימים בתענית ובתפילה. כיוון שראה תקופת טבת (בין טבת לאדר) וראה יום שמאריך והולך, אמר: "מנהגו של עולם הוא".

הלך ועשה שמונה ימים טובים. לשנה האחרת עשאן לאלו ולאלו ימים טובים. הוא קבעם לשם שמים, והם קבעום לשם עבודת כוכבים.תלמוד בבלי, מסכת עבודה זרה, ח, ע"א

قال الراف حنَان بن ربا: عيدُ قلندا هو 8 أيّام بعد فصل الشّتاء، أمّا عيد سطرنورا فهو 8 أيّام قبل فصل الشّتاء…

تعلّم كُهّاننا: عندما رأى الإنسان الأوّل أنّ النّهارَ آخذ بالنّقصان، قال: "يا ويْلتي، ربّما لأنّني أخطأتُ بدأت الدّنيا تُظلمُ وتعود لظلمتها، وهذه ميتة أعاقب عليها من السّماء"?

فمضى الإنسان الأوّل يصوم ويصلّي 8 أيّام. وعندما رأى أنّ فصل الشّتاء انتهى وبدأ النّهار يطولُ، قال: "هذه طبيعةُ الدّنيا".

فأقرّ وقرّر بأنّ هذه الأيّام الثمانية عيدًا. في العام التّالي، جعلَ من هؤلاء (الأيّام الثّمانية الّتي صامها) وهؤلاء (الأيّام الّتي جعلها عيدًا) جعل من جميعها عيدًا. أقرّ بهم عيدًا للهِ، وهم جعلوا منها عيدًا لعبادة الأوثان.

שאלות לדיון ומחשבה:

• מה פירוש 'יום שמתארך והולך' ו'יום המתמעט והולך?' מתי זה קורה?
• מהו החטא שאליו מתייחס אדם הראשון? ולמה הוא פוחד כל כך מהחושך המתארך?
• מהי משמעותם של האור והחושך ומה הם מסמלים?
• מה פירוש 'מנהגו של עולם' ולמה תשובה זו מרגיעה אותו?
• למה, לדעתכם/ן, מסופר הסיפור על אדם הראשון דווקא? האם מוכרות לכם/ן תרבויות אחרות שחוגגות חגי אור בתקופת התקצרות הימים?
• הסיפור מצביע על תופעה מעניינת: לעמים רבים יש חגי אור ואש בתקופה זו של השנה, בעיצומו של החורף, כאשר הימים מתקצרים ומחשיכים.  מדוע, לדעתכם/ן, מבקשים בני אדם לקיים חגי אור ואש דווקא בתקופה זו?

أسئلة للنّقاش والتّفكير:

• ما معنى "نهارٌ يطول" و "نهارٌ آخذ بالنقّصان"، متى يحدث ذلك؟
• ما هو الذّنب الّذي يتحدّث عنه الإنسان الأوّل؟ ولماذا هو خائف كثيرًا من الظّلمة الممتدّة؟
• ما هو مفهوم النّور والظّلام، إلى ماذا يرمزان؟
• ما معنى "سنّة الحياة"، ولماذا هدّأت هذه الإجابة من روعهِ؟
• لماذا باعتقادكم/ن تُعرض قصّة الإنسان الأوّل بشكل خاصّ؟ هل لديكم/ن أيّ معرفة حول ثقافات أخرى تحتفلُ بأعياد أنوارٍ في فترة يأخذ فيها النّهار بالنّقصان؟
• تشير القصّة إلى ظاهرة مثيرة للاهتمام. في مرّات عديدة تُقام أعياد النّور والنّار في هذه الفترة من السّنة، في ذروة الشّتاء، عندما يأخذ النّهار بالنّقصان وتُظلم الدّنيا باكرًا. لماذا برأيكم/نّ يُرجى من البشر أن يُقيموا أعياد النّور والنّار في هذه الفترة بالذّات؟

היכן יש להניח את הנר?

لَيْسَ أَحَدٌ يُوقِدُ سِرَاجًا وَيَضَعُهُ فِي خِفْيَةٍ، وَلاَ تَحْتَ الْمِكْيَالِ، بَلْ عَلَى الْمَنَارَةِ، لِكَيْ يَنْظُرَ الدَّاخِلُونَ النُّورَ.

سِرَاجُ الْجَسَدِ هُوَ الْعَيْنُ، فَمَتَى كَانَتْ عَيْنُكَ بَسِيطَةً فَجَسَدُكَ كُلُّهُ يَكُونُ نَيِّرًا، وَمَتَى كَانَتْ شِرِّيرَةً فَجَسَدُكَ يَكُونُ مُظْلِمًا.

اُنْظُرْ إِذًا لِئَلَّا يَكُونَ النُّورُ الَّذِي فِيكَ ظُلْمَةً. فَإِنْ كَانَ جَسَدُكَ كُلُّهُ نَيِّرًا لَيْسَ فِيهِ جُزْءٌ مُظْلِمٌ، يَكُونُ نَيِّرًا كُلُّهُ، كَمَا حِينَمَا يُضِيءُ لَكَ السِّرَاجُ بِلَمَعَانِهِ.إنجيل لوقا، 11، الآيات 33-36

אֵין מַדְלִיק־נֵר לָשׂוֹּם בַּסֵּתֶר אוֹ־תַחַת הָאֵיפָה כִּי יְשִׂמֵהוּ עַל הַמְּנוֹרָה לְמַעַן יִרְאוּ בָּאֵי הַבַּיִת אֶת־אוֹרוֹ׃

נֵר הַגּוּף הוּא הָעָיִן לָכֵן עֵינְךָ כִּי־תִהְיֶה תְמִימָה גַּם כָּל־גּוּפְךָ יֵאוֹר וּבִהְיוֹתָהּ רָעָה וְחָשַׁךְ גַּם־גּוּפֶךָ׃

עַל־כֵּן הִשָּׁמֶר־לָךְ פֶּן־יֶחְשַׁךְ הָאוֹר אֲשֶׁר בְּקִרְבֶּךָ׃ וְהִנֵּה אִם־גּוּפְךָ כֻּלּוֹ אוֹר וְאֵין בּוֹ כָּל־דְּבַר־חשֶׁךְ אָז יֵאוֹר כֻּלּוֹ כְּאִלּוּ יָאִיר לְךָ הַנֵּר בִּבְרַק נָגְהוֹ׃הבשורה על-פי לוקאס, פרק י"א, פסוקים 33–36

שאלות לדיון ומחשבה:

• מהי המשמעות והכוונה החבויה בפסוק: "כִּי אֵין־דָּבָר סָתוּם אֲשֶׁר לֹא יִגָּלֶה וְאֵין גָּנוּז אֲשֶׁר לֹא יִוָּדַע וְיָצָא לָאוֹר"? איך רעיון זה בא לידי ביטוי בחיי בני האדם?
• לואי ברנדייס, שופט בית המשפט העליון האמריקאי טען בזכות החשיפה הציבורית: "יש המשבחים את החשיפה הציבורית כתרופה למחלות חברתיות ותעשייתיות. אור השמש הוא חומר החיטוי הטוב ביותר ואור המנורה הוא השוטר היעיל ביותר". מה הקשר בין אמירתו של השופט ברנדייס לבין הפסוקים המצוטטים? מה דעתכם על טענה זו?
• מדוע הפסוק מדגיש את חשיבות הדלקת הנר בפומבי – במקום גלוי ולא בסתר? מה יכול לגרום לרצות להדליק נר בסתר?
• בקטע מלוקאס יא', העין האנושית נמשלת ל"נר הגוף", מה כוונת משל זה? מדוע דווקא העין נבחרה לייצג את הביטוי הנגלה של הנר הפנימי בנו?
• בתלמוד הבבלי במסכת שבת מתוארת חשיבות המיקום של הדלקת נר חנוכה: "תָּנוּ רַבָּנַן: נֵר חֲנוּכָּה מִצְוָה לְהַנִּיחָהּ עַל פֶּתַח בֵּיתוֹ מִבַּחוּץ. אִם הָיָה דָּר בַּעֲלִיָּיה – מַנִּיחָהּ בַּחַלּוֹן הַסְּמוּכָה לִרְשׁוּת הָרַבִּים. וּבִשְׁעַת הַסַּכָּנָה – מַנִּיחָהּ עַל שֻׁלְחָנוֹ וְדַיּוֹ." מה דומה ומה שונה בין הנר בבשורה על פי לוקאס לבין נר החנוכה מבחינת המיקום והמטרה?

أسئلة للتّفكير والنّقاش:

• ما هو القصد من وراء الاقتباس: "ما من باطن إلّا وسيظهر، وما من مخفيّ إلّا وسيُعرف ويخرج إلى النّور". كيف تنعكس هذه الفكرة في حياة الإنسان؟
• لويس برانديس، قاضي المحكمة العليا الأمريكيّ، يدّعي حول الظّهور العامّ: "هناك من يرى بالظّهور العامّ كعلاجٍ من الأمراض الاجتماعيّة والصّناعيّة. نور الشّمس هو أفضل تطهيرٍ، ونور. الشّمعة هو الشّرطيّ الأكثر نجاعةً"- ما هي العلاقة بين مقولة القاضي برانديس والاقتباسات أعلاه؟ ما هو رأيكم حول هذا الاعتقاد؟
• لماذا برأيكم يجري التشديد على إنارة السراج علانيَة – في مكان مكشوف لا في الخفية؟ ما الذي يمكن أن يدفع للرغبة في إنارة سراج في الخفية؟
• في لوقا 11، تُشبَّه العين البشريّة بسراج الجسد. ما القصد من هذا المثل؟ لماذا اختيرت العين البشريّة على وجه التحديد لتمثيل التعبير الظاهر للسراج الداخليّ فينا؟

.

העיוור והאבוקה – الاعمى والشعلة

אָמַר רַבִּי יוֹסֵי: כׇּל יָמַי הָיִיתִי מִצְטַעֵר עַל מִקְרָא זֶה: ״וְהָיִיתָ מְמַשֵּׁשׁ בַּצׇּהֳרַיִם כַּאֲשֶׁר יְמַשֵּׁשׁ הָעִוֵּר בָּאֲפֵלָה וְלֹ֥א תַצְלִ֖יחַ אֶת־דְּרָכֶ֑יךָ וְהָיִ֜יתָ אַ֣ךְ עָשׁ֧וּק וְגָז֛וּל כׇּל־הַיָּמִ֖ים וְאֵ֥ין מוֹשִֽׁיעַ׃״ (דברים כ"ח 29)

וְכִי מָה אִכְפַּת לֵיהּ לְעִוֵּר בֵּין אֲפֵילָה לְאוֹרָה?
עַד שֶׁבָּא מַעֲשֶׂה לְיָדִי: פַּעַם אַחַת הָיִיתִי מְהַלֵּךְ בְּאִישׁוֹן לַיְלָה וַאֲפֵלָה, וְרָאִיתִי סוֹמֵא שֶׁהָיָה מְהַלֵּךְ בַּדֶּרֶךְ וַאֲבוּקָה בְּיָדוֹ. אָמַרְתִּי לוֹ: בְּנִי, אֲבוּקָה זוֹ לָמָּה לָךְ? אָמַר לִי: כׇּל זְמַן שֶׁאֲבוּקָה בְּיָדִי, בְּנֵי אָדָם רוֹאִין אוֹתִי וּמַצִּילִין אוֹתִי מִן הַפְּחָתִין וּמִן הַקּוֹצִין וּמִן הַבַּרְקָנִין.תלמוד בבלי, מסכת מגילה דף כ"ד עמוד ב'

قال الحاخام يوسي: قضيتُ عمري آسفًا على هذه الآية (لعدم فهمي لها): "فَتَتَلمَّسُ فِي الظُّهْرِ كَمَا يَتَلمَّسُ الأَعْمَى فِي الظَّلامِ وَلا تَنْجَحُ فِي طُرُقِكَ بَل لا تَكُونُ إِلا مَظْلُوماً مَغْصُوباً كُل الأَيَّامِ وَليْسَ مُخَلِّصٌ" (سفر التّثنية 28، 29)

فلماذا يُبالي الأعمى بالظّلمة والنّور؟ حتّى حدث معي أمر ما: ذات مرّة، كنت أسير منتصفَ اللّيل في الظّلام، ورأيت أعمى يسير وفي يده شعلة، قلت له: يا بُنيّ، لِمَ هذه الشُّعلة؟ قال لي: في كُلّ مرّة أمسكُ فيها الشّعلة في يدي – يراني النّاس، فيُنقذوني من الحُفَر ومن الأشواك ومن الخرفيش (نبات شوكيّ).

שאלות לדיון ומחשבה:

• מה השימוש באור/נר/אבוקה שמציע הסיפור?
• מה ההבדל בין החושך המתואר כאן לחושך שתואר בטקסטים הקודמים?
• מה מאפיין את המפגש המתואר מבחינת היחסים בין המשתתפים בו?
• מה מסמלת האבוקה עבור העיוור ועבור הסובבים אותו?​
• באילו מקרים אנחנו כמורים מרגישים "עוורים" ומתי התלמידים שלנו מרגישים כך?​
• לאיזו אבוקה אנחנו זקוקים כאנשי ונשות חינוך? ​
• איך נזהה את מצוקתו של האחר וכיצד נעזור לו​ להדליק אבוקה משלו?

המוטיבים של אור וחושך בתרבויות השונות יכולים להיות אפשרות לשיח חינוכי בנוגע ליחסי אדם וטבע, אדם וזולתו והאדם עם פחדיו היומיומיים. דווקא בימים הקצרים והחשוכים המביאים איתם התכנסות מוקדמת אל תוך הבית, כדאי לשים לב ולראות את מי שזקוק לאור. להניח נר על החלון, ברחוב ובתוך הלב.