אחד הביטויים הנפיצים ביותר של עוכרי הדמוקרטיה הישראלית הוא האמירה שאסור לממשלה נבחרת בישראל להשען על קולות חברי הכנסת הערבים. על פי תפיסה מעוותת זו, הדמוקרטיה פוגעת ב"יהדותה" של המדינה ולכן יש להגביל אותה לזכות המינורית של השתתפות מיעוטים ברשות המחוקקת, אך לא בשלטון עצמו, כלומר ברשות המבצעת, הממשלה.

מדינת ישראל נוסדה כמדינת הלאום של העם היהודי וכמדינה דמוקרטית לכל אזרחיה ללא הבדל דת גזע ומין. אין זו פשרה בין שני ערכים מנוגדים אלא שלמות רעיונית אחת הרואה את ערך מדינת הלאום ואת ערך השוויון האזרחי כחטיבה אחת. המחשבה הנואלת המציגה את הפער והניגוד שבין יהודיות לדמוקרטיה נובעת מבורות בענייני יהדות ומהתנגדות לערכי הדמוקרטיה.

אולם אין סימטריה בין שני העמודים הללו, עליהם מתבססת המדינה. היותה של ישראל מדינת הלאום של העם היהודי אינה עומדת לדיון והיא עובדה מוגמרת. אין כל סיבה "לדאוג" ליהדותה של המדינה, והמניע לדאגה כזו יכול להיות רק רצון לפגוע בערכים הדמוקרטים העומדים ביסוד הקמתה. לעומת זאת, הערכים הדמוקרטים נמצאים היום בישראל בסכנה מתמדת, ולכן יש לשוב ולחזק אותם ולהדגיש את החיבור בינם לבין המסורת היהודית.

מעמד אזרחי שווה ליהודים וללא-יהודים

בזמן המאבק על הקמת המדינה, בתקופה קשה מאוד של חוסר בטחון מדיני ובטחוני, כתב הרב יצחק אייזיק הלוי הרצוג, הרב הראשי לארץ ישראל וסבו של הנשיא הנוכחי, את ספרו "תחוקה לישראל על פי התורה". הספר עסק בין השאר בשאלת מעמדם האזרחי של לא-יהודים במדינה העתידה לקום. עמדתו ההלכתית של הרב הרצוג הייתה חד משמעית: במדינה יהודית, יש ללא-יהודים מעמד אזרחי שווה ליהודים.

הטיעון העיקרי של הרב הרצוג היה שהמדינה קמה בזכות תמיכתן והסכמתן של אומות העולם והיא עתידה להיות חברה במשפחת העמים והמדינות המודרניות. לאחר מלחמות העולם ושואת יהודי אירופה, היה ברור לכל שאפליה על רקע דת, גזע ולאום היא מקור החורבן העולמי הנורא של המחצית הראשונה של המאה העשרים. התיקון לעוולות איומות אלו ייעשה אפוא על ידי מתן זכויות אזרח מלאות לבני מיעוטים בכל מדינה.

לדעת הרב הרצוג, אין לראות במדינת ישראל ריבונות יהודית בלבד, כזו המנותקת מכל הסובב אותה, אלא מדינה שהיא פרי שותפות של העם היהודי ועמי העולם, המקבלת על עצמה את הערכים הדמוקרטים המקובלים. אחד מערכים אלו הוא השוויון האזרחי והשותפות בין יהודים (הרוב) ללא-יהודים (המיעוט).

הרי זה כאילו על ידי תיווך ידוע באו גוים לידי הסכמה לתת לנו להקים ממשלה משותפת באופן שתהיה לנו עליונות ידועה וששם המדינה יקרה על שמנו.

לפיכך קבע הרב הרצוג שמבחינה יהודית הלכתית, יכולים אזרחים לא יהודים לשאת בכל תפקיד ציבורי במדינת ישראל כנהוג במדינות דמוקרטיות.

לאחר מלחמות העולם ושואת יהודי אירופה, היה ברור לכל שאפליה על רקע דת, גזע ולאום היא מקור החורבן העולמי הנורא של המחצית הראשונה של המאה העשרים

הרב הרצוג לא היה היחיד שהחזיק בהשקפה זו. זו היתה דעתו גם של הרב בן ציון מאיר חי עוזיאל, הראשון לציון והרב הראשי הספרדי בתקופת קום המדינה. כך חשב גם הרב איסר יהודה אונטרמן, שכיהן כרב ראשי אחרי הרב הרצוג והרב שלמה גורן, הרב הראשי הבא. כך כתב גם הרב חיים דוד הלוי, שהיה רב ראשי לתל-אביב, ועוד. מנהיגים אלו היו מסתייגים מהצגת שותפות ערבית-יהודית בקואליציה כדבר פסול.

ממתי הדמוקרטיה מאיימת על היהדות?

במהלך השנים, ובעיקר בדור הרבנים שאחרי מלחמת ששת הימים, התעוררה התנגדות לקביעותיהם של רבני דור המדינה והתפתחה גישה  המציבה את הדמוקרטיה כאיום על היהדות. עמדה זו הפכה להיות עמדה פוליטית רווחת, בעיקר בקרב הציונות הדתית, והיא משקפת שובניזם דתי לאומני, צמח פורה ראש ולענה שצמח בערוגות המסורת היהודית.

השינוי בשיח ההלכתי התחולל בזיקה לתמורות המדיניות והפוליטיות שהתרחשו בישראל בעקבות מלחמת ששת הימים, ובמיוחד שינוי המצב הדמוגרפי הישראלי. ישראל שלאחר 1967 שולטת באוכלוסייה ערבית גדולה מאוד המשוללת זכויות אזרח. מצב זה, המתמשך שנים רבות, אינו קביל מבחינה דמוקרטית. עם זאת, מתן אזרחות ישראלית לכל האוכלוסייה הכבושה אינו תואם את הגדרתה של מדינת ישראל כמדינה יהודית. מתח זה, כמו גם גורמים מדיניים אחרים, הוביל את ישראל החל מ"הסכמי קמפ דיוויד", דרך "הסכם אוסלו", "תכנית ההתנתקות" והלאה, לפתרון שתי המדינות ולהקמתה של מדינה פלסטינית ריבונית. המתנגדים למהלך כזה, והם רוב רובה של הציונות הדתית וכל המנהיגות הרבנית הדתית לאומית, נדרשים להצדקת מצב הכיבוש הנוכחי מבחינה דתית. לכן הם מצדדים בעמדה הלכתית השוללת זכויות אזרח מן הפלסטינים – רק כך מובטחת השליטה היהודית על השטחים שנכבשו במלחמת ששת הימים.

ההתנגדות לשיתופם של אזרחי ישראל הערבים בממשלה היא חלק מתפיסת עולם כוללת, השוללת את ערכי הדמוקרטיה שהם הבסיס המוסרי לקיומה ושגשוגה של מדינת ישראל. תפיסה זו, הרואה בדמוקרטיה אויב של היהדות ובערכי הדמוקרטיה איום על היותה של ישראל מדינת הלאום היהודית, עומדת בסתירה לעמדותיהם של גדולי אנשי ההלכה הציוניים בזמן הקמת מדינת ישראל. זוהי עמדה פוליטית-דתית קיצונית שלצערנו הפכה למייצגת היהדות. עיון במקורות מראה את שוליותה של עמדה זו ואת חשיבותם של אנשי ההלכה ומנהיגי הציבור הדתיים שהבינו את גודל השעה וההזדמנות שבהקמתה של מדינת הלאום היהודית כמדינה דמוקרטית לכל אזרחיה ללא הבדל דת גזע ומין.

למאמרי המנתח באופן מקיף את מעמד הנכרי במדינת ישראל בפסיקת רבני הציונות הדתית, לחצו כאן

د. أريئيل بيكار

أحد التعبيرات الأكثر عُرضةً للانفجار التي يرددها مناوئو الديمقراطية الإسرائيلية هو القول بأنه يُحظَر على حكومة منتخَبة في إسرائيل الاعتماد على أصوات أعضاء الكنيست العرب. طبقاً لهذا الفهم المُشوَّه، فإن الديمقراطية تمسُّ بـ "يهودية" الدولة ولذا، ينبغي تقييدها وحصرها في الحق البسيط المتمثل في المشاركة في السلطة التشريعية، لكن ليس في السلطة نفسها، أي في السلطة التنفيذية، الحكومة.

تأسست دولة إسرائيل كدولة قومية للشعب اليهودي وكدولة ديمقراطية لجميع مواطنيها، بغض النظر عن الدين أو العِرق أو الجنس. ليست هذه تسوية حل وسط بين قيمتين متعارضتين وإنما إطار فكريّ واحد ينظر إلى قيمة الدولة القومية وقيمة المساواة المدنية باعتبارهما وحدة واحدة. التفكير الغبي الذي يركّز على الفجوة والتعارض بين اليهودية والديمقراطية نابع من جهل بشؤون اليهودية ومن رفضٍ لقيم الديمقراطية.

لكن ليس ثمة اتساق بين هذين الركنين، اللذين تقوم عليهما الدولة. ذلك أن كون إسرائيل الدولة القومية للشعب اليهودي ليس أمراً مطروحاً للنقاش، بل هو حقيقة ناجزة وأمر واقع. ليس هنالك أي سبب "للقلق" بشأن يهودية الدولة، سوى الرغبة في المسّ بالقيم الديمقراطية التي تشكل الأساس الذي أُنشِئت عليه. في المقابل، القيم الديمقراطية تواجه في إسرائيل اليوم خطراً دائماً، وهو ما يستدعي العودة إلى تعزيزها وتأكيد الرابطة بينها وبين التقاليد اليهودية.

إبّان الصراع من أجل إقامة الدولة، خلال فترة قاسية جداً من انعدام الأمن السياسي والأمني، كتب الحاخام يتسحاق آيزيك هليفي هرتسوغ، الحاخام الأكبر في أرض إسرائيل آنذاك وجدّ الرئيس الحالي، كتابه بعنوان "دستور لإسرائيل بموجب التوراة". وقد عالج الكتاب، ضمن أمور أخرى، مسألة مكانة المواطنين غير اليهود في الدولة المستقبلية. وكان موقف الحاخام هرتسوغ الشرعي الديني جازماً غير قابل للتأويل: في الدولة اليهودية، يتمتع غير اليهود بمكانة مدنية مساوية لليهود.

كانت حجة الحاخام هرتسوغ الأساسية أن الدولة قد قامت بفضل دعم وموافقة أمم العالم وسوف تكون عضواً في عائلة الشعوب والدول الحديثة. في أعقاب الحربين العالميتين وكارثة اليهود في أوروبا، كان من الواضح للجميع أن التمييز على خلفية دينية، عِرقية أو قومية هو منبع ومسبب الدمار العالمي الفظيع الذي حلّ في النصف الأول من القرن العشرين. ومن هنا، فإن إصلاح هذه المظالم الفظيعة لا يمكن أن يتم إلا من خلال منح أبناء الأقليات في أية دولة حقوقاً مدنية كاملة.

في رأي الحاخام هرتسوغ، لا ينبغي أن يُنظر إلى دولة إسرائيل بوصفها سيادة يهودية فقط، وكأنها دولة معزولة عن كل ما يحيط بها، بل هي دولة تمثل ثمرة الشراكة والتعاون بين الشعب اليهودي وشعوب العالم، تتبنى القيم الديمقراطية المقبولة، السائدة والمعمول بها. إحدى هذه القيم هي المساواة المدنية والشراكة بين اليهود (الأغلبية) وغير اليهود (الأقلية). ذلك أن "الأمر يبدو وكأن الأغيار قد توصلوا، عَبر وساطة معروفة، إلى قناعة واتفاق بأن يسمحوا لنا بتشكيل حكومة مشتركة على نحو نتمتع فيه نحن بتفوق معروف وتُسمى الدولة باسمنا نحن". وعليه، جزم الحاخام هرتسوغ بأنه من وجهة نظر الشريعة اليهودية، يستطيع المواطنون غير اليهود تولي أي منصب عام في دولة إسرائيل، كما هو الحال في الدول الديمقراطية.

لم يكن الحاخام هرتسوغ الوحيد الذي تبنى هذه النظرة. فقد كان هذا رأي الحاخام بن تسيون مئير حاي عوزيئيل، أيضاً، وهو "الأول لصهيون" ("هريشون لتسيون"، هو اللقب الذي أُسبِغ على الحاخام الأكبر بين يهود الإمبراطورية العثمانية ـ المترجم) والحاخام الأكبر من السفاراديم في فترة إنشاء الدولة. وهذا كان، أيضاً، رأي الحاخام إيسار يهودا أونطرمان، الذي أشغل منصب الحاخام الرئيسي بعد الحاخام هرتسوغ والحاخام شلومو غورن، الحاخام الأكبر التالي. وهكذا كتب، أيضاً، الحاخام حاييم دافيد هليفي، الذي كان الحاخام الأكبر لمدينة تل أبيب، وآخرون غيرهم. هؤلاء القادة كانوا سيعارضون اعتبار الشراكة العربية ـ اليهودية في الائتلاف الحكومي شيئاً مرفوضاً.

خلال السنوات، وخصوصاً في جيل حاخامات ما بعد حرب الأيام الستة، ظهرت معارضة لآراء حاخامات جيل قيام الدولة وتطور توجه ينظر إلى الديمقراطية باعتبارها تهديداً يشكل خطراً على اليهودية. ثم أصبح هذا الموقف موقفاً سياسياً شائعاً، لا سيما في أوساط الصهيونية الدينية، بما يعكسه من شوفينية دينية مشبعة بالتعصب القومي، نباتٌ يثمر علقماً وأفسنتيناً (من "سفر التثنية"، الإصحاح التاسع والعشرون، الآية 18. والمعنى المقصود: من يعود بالضرر على من حوله ويدفعهم إلى ارتكاب الأخطاء والمعاصي ـ المترجم) نما وترعرع في حدائق التقاليد اليهودية.

كان التغيير الذي حصل في السجال الشرعي الديني مرتبطاً بالتحولات السياسية، الدولية والمحلية ـ الحزبية التي حصلت في إسرائيل في أعقاب حرب الأيام الستة، وخصوصاً التغيير في الوضع الديمغرافي الإسرائيلي. فقد أصبحت إسرائيل ما بعد 1967 تسيطر على مجموعة سكانية كبيرة جداً من العرب مسلوبي حقوق المواطَنة. هذا الوضع، المستمر منذ سنوات عديدة، ليس مقبولاً من الناحية الديمقراطية. ومع ذلك، فإن منح جميع السكان الخاضعين للاحتلال المواطَنة الإسرائيلية لا يتماشى مع تعريف دولة إسرائيل كدولة يهودية. هذا التوتر، إضافة إلى عوامل سياسية أخرى، هو الذي قاد إسرائيل منذ "اتفاقيات كامب ديفيد"، مروراً بـ "اتفاقية أوسلو"، "خطة الانفصال" (عن قطاع غزة ـ المترجم) فصاعداً، إلى حل الدولتين وإقامة دولة فلسطينية مستقلة. معارضو هذا الحل، وهم كُثرٌ يشكلون الأغلبية الساحقة في أوساط الصهيونية الدينية ومجمل القيادات الحاخامية الدينية القومية، مُطالبَون بتبرير واقع الاحتلال الراهن من الناحية الدينية. لذلك، هم يتبنون الموقف الديني الداعي إلى سلب الفلسطينيين حقوق المواطن، فقط لأن هذا هو ما يضمن السيطرة اليهودية على المناطق التي تم احتلالها خلال حرب الأيام الستة.

معارضة مشاركة المواطنين العرب في إسرائيل في الحكومة هي جزء من نظرة عامة شاملة ترفض القيم الديمقراطية التي تشكل القاعدة الأخلاقية لوجود دولة إسرائيل وازدهارها. هذه النظرة العامة، التي تعتبر الديمقراطية عدواً لليهودية وترى في الديمقراطية تهديداً على بقاء إسرائيل كدولة قومية للشعب اليهودية، تتناقض مع مواقف كبار فقهاء الشريعة اليهودية الصهيونيين إبان تأسيس دولة إسرائيل. إنه موقف سياسي ـ ديني متطرف أصبح، لأسفنا، ممثلاً لليهودية. ويبيّن التمعن في المصادر مدى هامشية هذا الموقف ومدى أهمية فقهاء الشريعة اليهودية وقادة الجمهور المتدينين الذين أدركوا عَظَمة اللحظة التاريخية والفرصة الكامنة في إقامة الدولة القومية اليهودية كدولة ديمقراطية لجميع مواطنيها، بغض النظر عن اختلاف الدين، العِرق والجنس.

لقراءة مقالتي التي تضع تحليلاً شاملاً لمكانة الأغيار في دولة إسرائيل من خلال أحكام حاخامات الصهيونية الدينية، اضغطوا هنا